100 Maddede Coğrafya

100 MADDEDE COĞRAFYA NOTLARI 

1. İnsanların ve diğer canlıların ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortama doğal çevre denir.

2. Doğal ortam ile beşerî ortamın birlikteliğinden oluşan en geniş yaşam alanına coğrafi ortam adı verilir.

4. Coğrafya kavramı ilk kez, MO 3. yüzyılda Eratosthenes (Eratostenes) tarafından kullanılmıştır.

5. Dağılış (Yayılma) İlkesi: Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran temel ilkedir.

6. Güneş'e olan uzaklıklarına göre Güneş sistemindeki ilk dört gezegen olan Merkür, Venüs, Dünya ve Mars iç gezegenler olarak adlandırılır.

7. Mars ve asteroit kuşağının ötesinde yer alan gezegenler ise dış gezegenler olarak adlandırılır. Gaz hâlinde olan Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür

8. Dünya'nın şekli, kutuplardan hafif basık, Ekvator'dan ise hafif şişkindir. Yerin kendine has bu şekline geoid (geoit ) denir.

9. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe, Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

11. Dünya, ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. 24 saat (bir gün) süren bu harekete günlük hareket denir.

12. Kuzey Yarımküre'de geldikleri yönün sağına; Güney Yarımküre'de ise soluna sapar. Bu sapma kuvvetine coriolis (koriyolis) (merkezkaç) kuvveti denir.

13. Dünya kendi ekseni etrafında atmosferle birlikte döndüğünden bu dönüş hissedilmez. 

15. Yörüngesi elips şeklinde olduğundan Dünya'nın 1 Güneş'e olan uzaklığı yıl boyunca değişmektedir. Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu zaman 3 Ocak 1 Güneş'e en uzak olduğu zaman 4 Temmuz'dur.

16. Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığının değişmesi, Dünya'nın yörüngesi üzerindeki hızının yıl içinde sürekli değişimine neden olur. Buna bağlı olarak Eylül ekinoksu iki gün gecikmeli gerçekleşir.

17. Dünya'nın yıllık hareketi sonucu ortaya çıkan artık zaman toplanarak şubat ayına eklenir. Bu yüzden şubat ayı 4 yılda bir 29 gün sürer.

18. Güneş ışınlarının Kuzey Yarım Küre'ye dik açıyla geldiği (21 Mart-23 Eylül arası) süre, Güney Yarım Küre'ye dik açıyla geldiği süreden (23 Eylül- 21 Mart arası) daha uzundur.

19. Eksen eğikliği sonucu oluşan 23° 27'lik açı, dönence ve kutup dairelerinin yerlerini belirler.

20. Mevsimlerin oluşmasının temel nedeni, yörünge düzlemiyle Ekvator düzlemi arasında 23° 27'lik bir açının olmasıdır.

21. Yeryüzündeki herhangi bir yere Güneş ışınlarının geliş açısı değiştiği için o yerde yıllık sıcaklık farkları meydana gelir. Buna bağlı olarak mevsimlik basınç farkları ve muson rüzgârları oluşur. 

22. Ekliptik düzlem ile Ekvator düzlemi arasında 23° 27' açı farkı olduğu için matematik iklim kuşakları oluşmuştur.

23. 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks tarihleri, 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerine ise solstis tarihleri denir.

24. Ayni boylam üzerinde bulunan yerlerde yerel saat aynıdır. Güneş'in aynı anda doğup batması durumu, sadece ekinoks tarihlerinde gerçekleşir.

25. Ülkemizde de 21 Mart - 23 Eylül arasında gündüz süresi 12 saatten fazla olduğu için Güneş, diğer aylara göre daha erken doğar ve geç batar.

26. Aydınlanma çemberinin kutup noktaları ile kutup dairesi arasında yıl boyunca hareket etmesi, gündüz ve gece sürelerinin herhangi bir noktada (Ekvator çizgisi hariç) yıl boyunca değişmesine neden olur. 

28. Ekvator ile dönenceler arasına alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri arasına orta enlemler ve kutup daireleri ile kutup noktaları arasına yüksek enlemler denir."

27. Konum, mutlak (matematik) ve göreceli (özel) konum olmak üzere iki şekilde ifade edilir.

28. Ekvator ile dönenceler arasına alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri arasına orta enlemler ve kutup daireleri ile kutup noktaları arasına yüksek enlemler denir."

29. 180° doğu ve 180° batı meridyenini aynı meridyen oluşturmaktadır. Bu meridyen tarih değiştirme çizgisi olarak belirlenmiştir.

30. Dünya üzerinde boylam değeri farklı olan noktalarin yerel saati birbirinden farklıdır. Her bir derecelik boylam arasında 4 dakika zaman farkı bulunur.

31. Soruda verilen iki nokta arasındaki boylam farkı hesaplanırken başlangıç meridyenine göre aynı yönde olanlar birbirinden çıkarılır. Farklı yönde olanlar ise toplanır.

32. Gölge yönü Güneş ışınlarının geldiği yönün tersine düşer. Gölge yönleri, Dünya'nın günlük ve 1 yıllık hareketi ile eksen eğikliğine bağlı olarak değişir.

33. Ekvator çizgisi üzerinde iki meridyen arasındaki uzaklık 111 km'dir. Kutup noktalarına gelindiğinde bu değer O metreye düşer.

34. Türkiye, dönenceler dışında yer aldığından yatay düzleme dik duran cisimlerin gölge boyları hiçbir zaman sıfır olmaz. 

35. Ardışık iki meridyen arasındaki uzaklığın Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalmasına rağmen 4 dakikalık zaman farkı değişmez. Bunun nedeni, Dünya üzerindeki çizgisel hızın Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalmasıdır.

36. Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuş 1 bakışı görünüşünün, belirli bir oranda küçültülerek 1 i bir düzlem üzerine aktarılmasıyla oluşan çizimlere harita denir. Haritacılık bilimine kartografya denir.

38. Silindirik Projeksiyon: Bu yöntemle çizilmiş haritalarda kâğıdın küreye temas ettiği Ekvator ve çevresinde hata oranı en az olur.

39. Konik Projeksiyon: Bu yöntemle çizilmiş haritalarda kâğıdın küreye temas ettiği orta enlemlerde hata oranı en az olur.

40. Düzlem projeksiyon: Bu yöntemle çizilen haritalarda kutuplarda ve buralara yakın yerlerde bozulma az iken kutuplardan uzaklaştıkça bozulma artmaktadır. 
41. Yerin küresel şekli ve yeryüzü şekilleri ile birlikte harita çizimlerinde hatalar oluşur. Bunlara ek olarak haritalarda kullanılan ölçek de hatalara sebep olur.
42. Ölçek değişse bile enlem ve boylam dereceleri yani coğrafi koordinatlar, gerçek uzunluk ve alanlar, yükselti ve derinlik değerleri değişmez.
43. Bütün haritalardan yararlanılarak Konum belirlenebilir, Yön tayini yapılabilir, Uzaklık ve alan hesaplanabilir.
44. Yükselti bulma, eğim hesaplama, profil çıkarma gibi işlemler ise yalnızca fiziki haritalarla yapılabilir.
45. Kabartma yöntemi, yeryüzü şekillerini gerçeğe en uygun yansıtan yöntemdir.
46. İzohipslerin ne kadar aralıklarla geçirileceği, 1 haritanın ölçeğine göre tespit edilir. Belirlenen bu aralığa eküidistans (eş aralık) denir.
47. Atmosfer kalınlığının farklı olmasında; Sıcaklık ortalamasının Ekvator'da fazla, kutuplarda az olması, Çizgisel hızın Ekvator'da fazla, kutupiarda az olması, Yer çekimi etkisinin Ekvator'da az, kutuplarda fazla olması şeklinde sıralanabilir.
48. Atmosferin en alt katı olan troposferde su buha- rinin tamamına yakını yer alır bu nedenle hava olay
49. Ekvator ile kutuplar arasındaki sıcaklık farkı nedeniyle troposferin üst sınırında, jet rüzgârları adı verilen ve saatteki hızı 500 km'ye varan güçlü hava akımları oluşur.
50. Denizler karalara oranla geç isinip geç soğuduIğundan karasal iklimlerde en sıcak ay temmuz, en i soğuk ay ocak; denizel iklimlerde en sıcak ay ağustos, en soğuk ay ise şubat'tır.
51. Gerçek Sıcaklık: Bir noktada ölçülen sıcaklık değeridir.
52. Indirgenmiş Sıcaklık: Bir noktanın gerçek sıcaklığı nin deniz seviyesine indirgenmiş hâlidir. Indirgenmiş sıcaklıkta yükseltinin sıcaklığa etkisi ortadan kaldırılmıştır.
53. Termik Ekvator, meridyenlerin en sıcak noktalarınin birleştirilmesiyle elde edilir. Termik Ekvator'un Dünya'nın en sicak yerlerinden geçtiği kabul edilir.
54. Izobar haritalarında görülen basınç farklılıklarının temel nedeni yeryüzünün eşit isinmamasıdır. Yeryüzündeki iki nokta arasındaki yatay basınç farkına basınç gradyanı ya da barometrik eğim denir.
55. Sürekli termik basınç merkezleri 0 ve 90. Enlem- 1 lerde, sürekli dinamik basınç merkezleri ise 30 ve 60. enlemlerde yer almaktadır.
56. Sürekli rüzgarlar Alizeler, Batı rüzgarları ve Kutup rüzgarlarıdır.
57. Sıcak Yerel Rüzgârlar: Hamsin, Sirokko, Leveche, Samyeli, Kıble, Lodos ...
Soğuk Yerel Rüzgârlar: Mistral, Bora, Krivetz, Etezyen, Karayel, Yıldız, Poyraz ...
58. Tropikal kuşakta, mayıs ve ekim arası dönemde okyanus üzerinde hızla isinan havanın yukarı doğru yükselmesiyle tropikal siklonlar oluşur. Bu rüzgârlara, Orta Amerika'da hurricane, Kuzey Amerika'nın güneyinde tornado, Asya'nın doğusunda tayfun, Avustralya'da ise willy willy adı verilir.
59. Hâkim rüzgâr yönüne bakılarak yeryüzü şekilleri- i nin uzanış yönü, yeryüzü şekillerinin uzanış yönüne bakılarak ise hâkim rüzgâr yönü belirlenebilir.
60. Mutlak Nem: Sıcaklık ve su kütlesi ile doğru orantılıdır.
Maksimum Nem: Sıcaklık ile doğru orantıldır. Bağil Nem: Sıcaklıkla ters orantıldır.
61. Yükselim (konveksiyonel) yağışları Ekvator çev- iresinde yıl boyunca oluşur. Ayrıca orta kuşak karalarin iç kesimlerinde ilkbahar ve yaz mevsiminde i görülür.
62. Yamaç yağışları daha çok Güneydoğu Asya'da Himalaya Dağları'nın Hint Okyanusu'na bakan güney yamaçlarında, Kuzey Amerika'da Kayalık Dağları'nın Büyük Okyanus'a bakan batı yamaçlarında görülür.
63. 60° enlemleri (İsveç, Norveç, Kanada, Sibirya böl 1 gesi) yıl boyunca kutup rüzgârları ile batı rüzgârları- inin karşılaşma alanıdır. Bu alanlarda oluşan cephe etkisiyle yıl boyu cephe yağışları oluşur. 
64. Sıcak, iliman ve soğuk olmak üzere üç gruba ayrılan iklimlerin sınıflandırılmasında, sıcaklık koşulları, yağış miktarı ve rejimi gibi ölçütler kullanılır.
65. İklim bölgeleri içerisinde çeşitli nedenlerden dolayı belirgin farklılıklar gösterebilen küçük alanlara mik- roklima iklim bölgesi denir. Iğdır'da pamuk, Artvin'de zeytin yetişmesi örnektir.) 
66. lliman karasal iklim bir geçiş iklimi özelliği gösterir (Savan ikliminden çöl iklimine, çöl ikliminden Akdeniz iklimine, Akdeniz ikliminden karasal iklime geçiş gibi).
67. Sert Karasal iklimin doğal bitki örtüsü tayga (boreal) adı verilen iğne yapraklı ormanlardı 
68. Yillik 250 mm'nin altında yağış alan yerler genel olarak çöl olarak adlandırılır. Sahra, Karakum, Gobi, Namib, Victoria (Viktorya) gibi Yillik ortalama yağış miktarları dikkate alındığında Grönland, Kuzey Kutup çevreleri, Antarktika, Patagonya gibi soğuk bölgeler de çöl olarak adlandırılmaktadır.
69. Yağış rejimi düzenli olan iki makroiklim Ekvatoral I ve lliman Okyanusal iklimdir.
70. Teak ve bambu gibi türlerin yaygın olduğu muson ormanlarındaki ağaçlar, kış kuraklığı nedeniyle yapraklarını döker.
71. Türkiye'de genel hatlarıyla Karadeniz ve Akdeniz iklimleri ile karasal iklim etkilidir.
72. Dünya çekirdek, manto ve kabuk olmak üzere iç içe üç katmandan oluşmaktadır.
73. Yer kabuğu birbirinden farklı özelliklere sahip iki katmandan oluşur. Üst katmanda silisyum ve alümin- yum yoğun olduğundan bu katmana sial ya da grani- i tik kabuk denir. Silisyum ve magnezyumun yoğun olduğu alt katman sima ya da bazaltik kabuk olarak I adlandırılmaktadır. 
74. Konveksiyonel akımlardan dolayı yer kabuğu da hareket etmektedir. Yer kabuğunun hareketi yaklaşma, uzaklaşma ve yan yana yer değiştirme şeklindedir.
75. Levhaların bir yerde ayrılması, başka bir yerde i birbirleriyle çarpışmasına neden olur. Örneğin Afrika ve Güney Amerika gibi...
76. Kayaçların fiziksel ufalanması sonucu kil, mil, kum ve çakıl gibi taneli materyaller ortaya çıkar ve doğal çimento ile başlıca örnekler kil taşı, kum taşı ve çakıl taşıdır (konglomera).
77. Kayaçların içerisindeki bazı mineraller, suda çözünerek çeşitli alanlarda suyun buharlaşmasıyla çökelir. Bu minerallerin üst üste birikip sertleşmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. başlıca örnekler kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu ve travertendir.
78 Bitki ve hayvan kalıntılarının belli alanlarda birikip sertleşmesiyle de organik tortul kayaçlar oluşur. Bu kayaçlara verilebilecek başlıca örnekler kömür (ant- rasit, taş kömürü, linyit ve turba), mercan kalkeri ve tebeşirdir.
79.Jeolojik zaman cetvelindeki dönemlerin ayrılmasında genel olarak yeryüzü şekillerinin oluşumu ve değişimi, iklim değişiklikleri ve bazı canlı türlerinin ortaya çıkması veya yok olması gibi olaylar esas alınmıştır.
80. Ülkemiz oluşumu daha çok yakın zamanda (III. I ve IV.) tamamlamış genç oluşumlu bir ülkedir.
81 Buzul oluşumu, volkanik olaylar sonucu çıkan ve dış kuvvetlerin taşıdığı materyallerin belirli yerlerde birikmesi, karanın ağırlaşarak çökmesine neden olmaktadır. Transgresyon olarak adlandırılan bu olay sonucu kıyıdaki alçak yerler deniz altında kalmaktadır.
82. Kırılma sonucunda yükselen kısımlara horst, çöken kısımlara graben denir.
83. Kıvrılan tabakaların yükselen kısımlarına antiklinal, çanaklaşan kısımlarına senklinal denir.
84. Derinlik volkanizması sonucu, batolit, lakolit, sill ve dayk adı verilen şekiller oluşur. Yüzey volkaniz- Iması sonucu kaldera, krater, maar ve volkan konileri oluşur.
85. Dünyadaki volkanların yaklaşık %75'i Pasifik Levhası'nın çevresinde yer aldığından bu alana Ateş Çemberi adı verilir.
86. Yeryüzündeki aşındırmayı yapan dış kuvvetler i şunlardır, 1. Rüzgarlar 2. Sular a. Akarsular b. Yeraltı Suları c. Dalga ve Akıntılar 3. Buzullar
87. Deltaların oluşabilmesi için akarsular kıyıya yeterli miktarda malzeme taşımalı ve kıyıda kita sahanlığı geniş olmalıdır. Buna karşılık kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir.
88. Gerçek kiyi uzunluğu ile kuş uçumu kiyi uzunluğu arasındaki farkın en fazla olduğu kıyı tipleri fiyort ve I enine kıyı tipidir.
89. Sıcak, iliman ve soğuk olmak üzere üç gruba ayrılan iklimlerin sınıflandırılmasında, sıcaklık koşulları, yağış miktarı ve rejimi gibi ölçütler kullanılır.
90. Başta bitkiler olmak üzere canlı atıklarının topra1ğa karışması ve toprakta ayrışması sonucu humus adı verilen bir örtü oluşur. Humus bakımından zengin topraklar, tarım açısından oldukça elverişlidir. 192. Yeryüzünde farklı özelliklere sahip birçok türden oluşan bitki toplulukları; ağaç, çalı, ot ve çöl formas- Iyonu (topluluğu) olmak üzere dörde ayrılır.
91. Toprağın oluşumunu etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar; iklim, anakaya, yeryüzü şekilleri, biyotik faktörler ve zamandır.
92. Yeryüzünde farklı özelliklere sahip birçok türden oluşan bitki toplulukları; ağaç, çalı, ot ve çöl formasyonu (topluluğu ) olmak üzere dörde ayrılır.
93. De Facto: İnsanların sayım gününde bulundukları yerin nüfusuna eklenmesine dayalı olarak gerçekleşen yöntemdir.
De Jure: Nüfus sayımının sürekli ikamet adresinin esas alınmasına dayalı olarak gerçekleşen yöntemdir.
94. Nüfus sayımları; nüfusun cinsiyet yapısı, ortalama yaşam süresi, yaş grubu, doğum-ölüm, okur-yazar oranı; nüfus artış hızı, çalışan nüfusun sektörel dağılımı, kir ve şehir nüfusunun dağılışı gibi özellikler hakkında da bilgi verir.
95. Ülkemizde düzenli ve planlı nüfus sayımları Cumhuriyet ile başlamıştır. Türkiye'de ilk düzenli nüfus sayımı 28 Ekim 1927 tarihinde gerçekleşti.
96. İki su kütlesini birleştiren doğal su yollarına boğaz, iki su kütlesini birleştirmek için insanlar tara- fından açılan su yollarına ise kanal adı verilir. Önemli bazı kanallar: Panama, Süveyş, Korint, | Önemli bazı boğazlar: Cebelitarık, Malakka, Babüli mendep, Hürmüz, Bering, Istanbul, Çanakkale
97. Hürmüz Boğazı, Orta Doğu petrollerinin dünyaya açılan kapısı konumundadır.
98. Cebelitarık Boğazı bağlar ve Fas ile İspanya arasında yer alır. Süveyş kanalı açıldıktan sonra Batı Avrupa ülkeleri, Hint Okya- nusu'na geçmek için bu yolu kullanmaya başlamışlardır.
99. Bering Boğazı, Asya ile Amerika kıtaları arasında yer alır. Büyük Okyanus'u Kuzey Buz Denizi'ne bağlar. bu boğaz, işlek deniz yollarından değildir.
100. Babül Mendep Boğazı Yemen ile Cibuti arasında yer alır. Kızıldeniz'i Hint Okyanusu'na bağladığı için stratejik öneme sahiptir.

3. Bilim ve teknolojik imkânların gelişmesiyle doğal çevrenin insan üzerindeki etkisi azalmış, artık insanlar büyük bir hızla doğal çevreyi değiştirmeye başlamıştır.